Падчас знаёмства з гістарычнай спадчынай Бялыніцкага краю ніяк нельга абысці бокам старажытны Галоўчын і яго наваколлі. Гэта сёння, раскінуўшыся па зялёных пагорках, аграгарадок вядзе размеранае правінцыяльнае жыццё. А некалькі стагоддзяў таму яно літаральна віравала. Над дахамі драўляных жылых дамоў зіхацелі купалы трох праваслаўных храмаў і касцёла. З мноства кузняў па наваколлі разносіліся гукі кавальскіх інструментаў. Вёўся бурны гандаль. У XVI-XVIII стст тут размяшчаўся адзіны вядомы на сучаснай тэрыторыі раёна драўляна-земляны замак. Галоўчынская зямля захоўвае памяць аб падзеях 1812 года, Паўночнай вайны 1700-1721 гг. І ўся яна абвеяна загадкамі і легендамі былых часоў

Годам заснавання Галоўчына, паводле першых звестак у пісьмовых крыніцах, афіцыйна прынята лічыць 1443 год. Аднак можа стацца, што гісторыя яго сыходзіць каранямі ў мінулае куды глыбей! Некаторыя навукоўцы схіляюцца да таго, што менавіта Галоўчын і ёсць старажытны горад Галацічаск, аб якім напісана ў «Аповесці мінулых гадоў» як аб месцы бітвы і разгрому дружыны князя Усяслава Чарадзея і войска Яраполка Ізяславіча, князя Уладзіміра-Валынскага і Тураўскага. Зрэшты, матэрыяльных таму пацверджанняў падчас раскопак, паведзеных тут у 1960-х гадах, не выявілася. У розны час замкам валодалі княгіня Алена, дачка рускага цара Івана ІІІ, князі Галоўчынскія, Патоцкія, Пацы, Патуліцкія-Войзбуны, яна знаходзілася на тэрыторыі і Вялікага Княства Літоўскага, і Расійскай Імперыі. Эпохі росквіту Галоўчына заўсёды рэзка абрываліся спусташэннем, што наступала ўслед за крывавымі бітвамі. 

З канца 19-га стагоддзя тут праходзіла рыса аселасці яўрэяў, якія з гадамі сваёй прадпрымальнасцю і майстравітасцю зноў узнялі мястэчка на пік развіцця рамесніцтва і гандлю. Падрабязней пазнаёміцца з цікавымі дэталямі гістарычнага мінулага аграгарадка яго гасцям можа дапамагчы Андрэй Супіталёў, краязнаўца і настаўнік гісторыі, правёўшы экскурсію ў музеі мясцовай школы. Менавіта ён распрацаваў маршрут, падарожнічаць па якім мы вам і прапануем для таго, каб яшчэ глыбей пагрузіцца ў таямніцы зямлі галоўчынскай.

1. Свята-Троіцкая царква

Гэты стыльны драўляны праваслаўны храм знаходзіцца на адной з цэнтральных вуліц аграгарадка – Магілёўскай, і з’яўляецца сапраўдным яго ўпрыгожаннем. Асвячэнне адбылося 24 чэрвеня 2013 г., але гісторыя царквы сыходзіць каранямі ў даўніну. Пабудавана яна была яшчэ да 18 стагоддзя. У росквіт ваяўнічага атэізму храм збіраліся разбурыць, але вернікам удавалася яго адстойваць. У канцы Вялікай Айчыннай вайны, 27 чэрвеня 1944 года, адыходзячы, фашысты расстралялі купал з гарматы-самаходкі. А «давяршылі справу» – разбурылі царкву дашчэнту – ужо свае ў хрушчоўскую эпоху. У 1990-х гадах галоўчынцы паспрабавалі вярнуць рэліквію: мясцовы калгас узяўся яе адбудоўваць нанова, але ўжо з цэглы. Толькі вось грошай хапіла на сцены і адзін купал, які… ніколі не быў узнесены на сваё месца – доўгія гады так і прастаяў на зямлі, побач з разбураным недабудам. У выніку адрадзіць рэлігійна-культурную каштоўнасць удалося дзякуючы мясцоваму жыхару, які перабраўся жыць ў Мінск, Леаніду Бекарэвічу, чый цесць многія гады таму адпраўляў службы ў гэтым храме. Да адкрыцця царквы адрэстаўравалі і старажытны спіс абраза Бялыніцкай Божай Маці, які доўга захоўвала дома, а потым вырашыла перадаць у Свята-Троіцкую царкву жыхарка ГалоўчынаВера Кужалькова.

2. Памятны знак Дзянісу Давыдаву

Галоўчынцы любяць сваю малую радзіму і беражліва захоўваюць памяць пра яе гістарычнае мінулае. Нават, здавалася б, пра не вельмі істотныя яго моманты, але звязаныя са знакамітымі людзьмі. Так, паміж магазінам і школай у 2012-м годзе па ініцыятыве мясцовага краязнаўцы Васіля Цыркунова быў устаноўлены камень з мемарыяльнай дошкай, якая нагадвае аб тым, што з 13 на 14 лістапада 1812 года ў мястэчку Галоўчын разам з эскадронам сваіх «гусар лятучых» начаваў герой Айчыннай вайны 1812 года, рускі паэт і гусар Дзяніс Давыдаў. Назаўтра адважныя воіны ўжо штурмавалі Бялынічы, дзе знаходзіўся акупацыйны гарнізон, шпіталь, склады. Гэтая падзея адбылася ў ноч з 13 на 14 лістапада 1812 года.

3. Замчышча і старажытнае гарадзішча

Мясцовасць, дзе тры стагоддзі таму размяшчаўся Галоўчынскі замак, тутэйшыя жыхары сёння называюць «Сыраварня». Справа ў тым, што ў 1950-1970 гг. у паўразбураных падвалах старажытнага ўмацавання размяшчаўся цэх калгаса «Наша Перамога», у якім вырабляўся сыр. Ад вялікага ўмацаванага збудавання XVI стагоддзя сёння застаўся толькі паўразбураны падмурак з чырвонай цэглы. У ім згадваюцца ўрослыя «па плечы» ў зямлю праёмы ў выглядзе арак. Замак быў пабудаваны князямі Галоўчынскімі і спраўна выконваў свае абарончыя функцыі аж да падзей Паўночнай вайны 1700-1721 гадоў. Размяшчаўся ён на 4-6-метровым узвышэнні па беразе ракі Вабіч. Раскопкі праводзіліся тут не раз. Былі знойдзены фрагменты пячной кафлі XVIII стагоддзя, а таксама рэшткі керамічнага посуду, датаваныя IX-XIII стагоддзямі. Гэта дазволіла навукоўцам зрабіць высновы, што задоўга да замка на яго месцы знаходзілася старажытнае гарадзішча. 

4. Памятны знак і полеГалоўчынскай бітвы

Непадалёк ад замчышча знаходзяцца месцы, звязаныя з падзеямі Паўночнай вайны 1700-1721 гг. На мяжы Галоўчына і вёскі Старое Сяло стаіць валун з адпаведным надпісам. Хроніка падзей такая. Шведскі кароль Карл XII летам 1708 года пачаў з Гродна паход на Усход. Яго армія 7 чэрвеня без бою заняла Мінск, а 14 чэрвеня пераправілася цераз Бярэзіну. 3 ліпеня 1708 года адбылася Галоўчынская бітва. Рускія ў ёй былі разбіты і адступілі за Дняпро, але ў гэтай баталіі Карл XII атрымаў сваю апошнюю перамогу. Народная памяць захоўвае ўспаміны аб тых падзеях у яшчэ двух назвах мясцовых «славутасцей». Гэта «Карлава крыніца». А таксама – «Жалезны брод». Захавалася легенда, што менавіта ў гэтым месцы у адной з атак удзельнічаў Карл XII, пры фарсіраванні Вабічы на кані ён завяз у гразі, зваліўся ў ваду і ледзь не патануў. Войскі тут прыйшлося перапраўляць, уладкоўваючы ім пераправу так спешна, што выкарыстоўвалі ўсё, што апынулася пад рукамі – у тым ліку запас стрэльбаў.

5. Камяні з «парасонамі» ў в. Сурды

Бялыніцкая зямля славіцца загадкавымі язычніцкімі помнікамі. На пад’ездзе да вёскі Падзевічы стаіць прыдарожны валун з выемкай, у якой сабіраецца вільгаць, і мясцовыя жыхары лічаць яе лекавай. У Заазер’і аматараў старажытных містычных загадак прыцягваюць увагу каменныя крыжы, устаноўленыя над месцамі пахаванняў старажытныя жорны. Вядома аб існаванні ў некалькіх месцах раёна замшэлых камянёў (верагодней за ўсё – надмагільных), з высечанымі на іх датамі, і незразумелымі і неразгаданымі пакуль знакамі. Так, на старых вясковых могілках у вёсцы Сурды таксама можна сустрэць такія камяні з выбітымі на іх знакамі «парасонаў». Якую сэнсавую нагрузку нясе вобраз шаста з паўсферай, дакладна невядома. Існуюць толькі здагадкі, самая распаўсюджаная з якіх сведчыць аб тым, што шост можа пазначаць «сусветную вось», а паўсфера – «нябесны купал». Вядома, што максімальная колькасць камянёў з падобнымі знакамі размешчана ў Мінскай і Віцебскай абласцях, нязначная колькасць ёсць у Магілёўскай і Гродзенскай.